Wieliczka Tuz Madeni Tarihi ve Bilinmeyenler

Wieliczka Tuz Madeni, dünyanın en eski tuz madenlerinden biri olma özelliğine sahip olan bu maden Polonya'nın en büyük şehirlerinden biri olan Krakow’a oldukça yakındır. Tuz madeni o kadar eskidir ki temelleri Neolitik Çağ’a yani tarih öncesi bir çağ olan Cilalı Taş Devri’ne kadar dayanmaktadır.

Neolitik Çağ döneminde Wieliczka’ya yakın bir konumda yer alan Barycz köyünde Orta Avrupa'daki en eski tuz işleme aletleri keşfedilmiştir. O dönemde buradaki kaynaklardan toplanan tuzlu suyun, küçük kil kaplarda kaynatılmasıyla tuz elde edilmiştir. Sonraki yüzyıllarda, tuz üretiminin sırrı nesilden nesile aktarılmış ve tuz üretimini bilen kişiler, önemli uzman kişiler olarak görülmüşlerdir. Bir süre sonra elde edilen tuz, et ve balık için koruyucu görevi görerek daha da önem kazanmış ve ticarette önemli bir ödeme aracı haline gelmiştir.

11. ve 12. yüzyıllara gelindiğinde, tuzlu su kaynaklarının zayıflamaya ve kaybolmaya başladığı dönem olmuştur. Alternatif olarak kuyular inşa edilerek aktif tuzlu su kaynakları aranmaya başlanmıştır. Araştırmalar sonuç vererek tuzlu su kuyudan yüzeye çıkarılmıştır ve tuz elde etmek amacıyla demir tavalarda kaynatılmıştır. Yeni tuz kaynaklarının bulunması sayesinde o dönemde tüm Wieliczka bölgesi gelişmiştir. Bölge de üç yerleşim yeri ve iki taş kilise bulunuyormuş. Ticaret ve zanaat da önemli ölçüde gelişmiştir.

13. yüzyılda yeni bir su kuyusu kazılırken, tesadüfen ilk kaya tuzu topakları keşfedilmiştir. Değerli hammaddenin keşfi adeta devrim niteliğinde olmuştur. Çünkü madencilik faaliyetleriyle tuz elde etmenin mümkün olduğu anlaşılmıştır. Kaya tuzunun yer altından çıkarılması için ilk şaft 13. yüzyılın ortalarından sonra açılmıştır. Her ne kadar tuz yerel uzmanlar tarafından çıkarılsa da bu maden teknolojisinin Batı Avrupa’ya ait olduğu bilinmektedir.

14. ve 15. yüzyılda tuzun değeri daha da artmıştır. Bugünkü Polonya’nın temellerini atan hükümdar olarak bilinen Lehistan Krallığı’nın hükümdarı III. Casimir’in başarısının büyük ölçüde tuz sayesinde olduğundan bahsedilmektedir. Öyle ki eğer o zamanlar kraliyet hazinesinin gelirinin 1/3'ünü oluşturan tuz çıkarımından elde edilen gelir olmasaydı, bu kadar başarılı bir hükümdarlık dönemi geçiremeyeceği gerçeğinden bahsedilir. Krallığın tuz madenciliğinden elde ettiği yüksek kar ülkenin ekonomik anlamda gelişimini sağlamasının yanı sıra, Polonya'daki ilk ve Orta Avrupa’daki en eski ikinci üniversite olan Jagiellonian Üniversitesi’nin kurulmasını sağlamıştır. Orta Çağ'ın sonlarına doğru Wieliczka'da 300-350 kişi çalışmaktaydı ve yıllık tuz üretimi 7.000-8.000 tona ulaşmıştı. Bu dönemde Wieliczka’nın ünü çoktan tüm dünyaya yayılmaya başlamıştı ve ilk ziyaretçilerini yeraltında ağırlamaya başlamıştı. Adı bilenen ilk turist dünyaca ünlü bilim insanı Nikolas Kopernik olmuştur. 1493 yılında madeni ziyaret ettiği düşünülmektedir. Kendisinin anısına anıtsal bir tuz figürü, kendi adını taşıyan bir odaya konulmuştur. Bu tuzdan heykeli madeni gezerken görmeniz mümkündür.

16. yüzyılda birinci seviyenin altındaki tuz arayışları başlamış ve 17. yüzyılın ortalarında maden üçüncü seviyeye ulaşmıştır. Buda insanlarda daha fazla merak uyandırarak madeni görmek isteyenlerin sayısının artmasına neden olmuştur. Ancak madeni ziyaret etmek isteyen her gezgin, o zaman kişisel bir kraliyet izni almak zorundaydı. Buna rağmen, turist sayısı istikrarlı bir şekilde arttı ve Wieliczka'dan Avrupa literatüründe daha sık bahsedilir olmuştur. Ünlü bilim adamlarının, gezginlerin ve diplomatların uğrak yeri haline gelmiştir. 1774 yılında ziyaretçiler tarafından ziyaretçi defterleri oluşturulmaya başlanmıştır. Bu defterler sayesinde madenin sonraki yıllardaki ziyaretçi sayısı ve gelişimi takip edilebilmiştir. 18. yüzyılın sonunda ayda birkaç düzine misafir sayısına ulaşırken, 20. yüzyılın başında haftada yüz kişiye kadar yükselmiştir.

Birinci Dünya Savaşı'nın sona ermesinden ve Polonya'nın bağımsızlığını kazanmasından sonra, maden bir kez daha Polonya Devlet Hazinesi'nin malı olmuştur ve Polonya yönetimine geçmiştir. Bu, Wieliczka sakinlerinin ve yeraltında çalışan madencilerin yaklaşık 150 yıldır gibi uzun zamandır beklediği bir an olmuştur. Savaşlar arası dönemde (1918-1939), tuz üretimi ve ticareti, yoğun zamanlarda yıllık 203.000 ton üretimle çok karlı bir girişim haline gelmişti. Savaşlar arası dönem, madenin bir üretim tesisi olarak daha da geliştirilmesini ve genişletilmesini ve aynı zamanda turistik ve tedavi edici işlevinin gelişmesini sağlayan bir istikrar dönemiydi. Savaşlar arası dönemde, Wieliczka Tuz Madeni yaklaşık 120.000 kişi tarafından ziyaret edilmiştir. O zamanlar bir yenilik olarak, madende mitingler, kongreler, yıldönümleri olmak üzere çeşitli etkinlikler düzenlenmeye başlanmıştır.

1970’lerde tuz üretimi istikrarlı bir şekilde artarak maksimum seviyesine ulaşmıştır. Turist trafiği giderek daha önemli hale gelmiştir ve madenin aynı zamanda kültürel önemine dair farkındalık artmıştır. Madeni gelecek nesiller için korumanın endüstriyel tuz üretiminden ve mevcut karlardan çok daha önemli bir görev olabileceği fikri yavaş yavaş yaygınlaşmaya başlamıştır. 1992 yılına gelindiği Wieliczka Tuz Madeni UNESCO tarafından Dünya Kültürel ve Doğal Miras Listesi'ne eklenmiştir. Hemen arkasından 1994'te de dönemin Polonya cumhurbaşkanı tarafından ulusal bir tarihi anıt olarak ilan edilmiştir. 1996 yılında Wieliczka'da yaşanan bir çökme tarihi madenin özel bakım ve koruma gerektiren paha biçilmez bir anıt olduğunu göstermiştir. Aynı zamanda o yıllarda artık tuz fiyatlarının da düşük olması nedeniyle 1996 yılında madende endüstriyel tuz üretimine tamamen son verilmiştir.

Bugün bile Wieliczka tuz madeni, politikacıların, taç giymiş devlet başkanlarının ve kraliyet ailelerinin üyelerinin resmi ziyaret planlarına sıklıkla dahil edilmektedir. Dünyanın dört bir yanından krallar ve kraliçeler, prensler ve prensesler, devlet liderleri, sanatçılar, bilim adamları madeni ziyaret etmek üzere Polonya’ya gelmektedir. Maden her yıl yaklaşık 2 milyon kişi tarafından ziyaret edilmektedir.

Bugün madenin en alçak seviyesi 327 metre derinlikte olmak üzere, toplam dokuz seviyesi vardır. Madene ait yeraltı galerileri ve koridorları, 245 km uzunluğunda gerçek bir yeraltı labirentini andırmaktadır. Ziyarete gelen ziyaretçiler için özel oluşturulmuş bir turist rotası vardır. Bu rota toplamda 3,5 km uzunluğundadır ve tur sırasında madenin en fazla 135 metre derinliğine kadar inilebilmektedir. Tur yaklaşık olarak 2-3 saat sürmektedir. Tur sırasında madende hissedeceğiniz ortalama sıcaklık 17-18 derece dolaylarında olacaktır. Bu tur sırasında bir yer altı gölü, bir katedral, tahta şapeller ve çeşitli heykeller sizi bekliyor olacaktır. Turistler bu turla madenin sadece %2’lik bir kısmını gezebilmektedir. Yani buradan bile madenin ne kadar büyük olduğunu rahatlıkla anlayabilirsiniz.

Wieliczka'da her ne kadar artık tuz madenciliği yapılmıyor olmasına rağmen, maden için güvenlik bir öncelik olduğu için yeraltı güvenlik çalışmaları halen devam etmektedir. Bugün, burada çalışan madencilerin belirlediği en önemli hedef, hem Polonya’nın hem de dünyanın en önemli doğal ve teknik miraslarından biri olan bu tarihi anıtı gelecek nesiller için korumak ve halka sunmaktır.

Yazımın sonunda Wieliczka Tuz Madeni’ne ait bu eşsiz fotoğraflarla sizleri baş başa bırakıyorum.